مصدق نه شیطان نه فرشته

هفته نامه صدا - مریم کامیاب: روزهای پایانی هر سال نام و یاد   مصدق   دوباره زنده می شود. امسال این یاد و خاطره چند برابر شده است. از تصمیم شورای شهر به تغییر خیابان کارگر به نام مصدق گرفته تا تصمیم روشنفکران سریال شهرزاد برای اقدام به عملیات چریکی برای نجات مصدق، همه باعث شده است تا این روزها، با نام مصدق گره بخورد. اما اسفندماه هر اندازه با نام مصدق گره خورده باشد، با نام کاشانی نیز گره خورده است. گذشته از سالگرد فوت کاشانی در 23 اسفند، انتشار اسناد تازه ای که اتهاماتی را متوجه کاشانی در همکاری با کودتاچیان می کرد، باعث شد تا امسال بیش از هر سال دیگری نام مصدق و کاشانی رودرروی یکدیگر قرار بگیرد.

کلیشه ای تکراری که در هفتاد سال اخیر بارها بازآفرینی شده است. اما آیا همان طور که بارها از سوی نیروهای روشنفکر و ملی گرا اذعان شده است، مصدق چهره تام و تمام یک وطن پرست آزادی خواه بود؟ آیا همان طور که نیروهای مذهبی می گویند همه حرکات و سکنات کاشانی در دفاع از نهضت و کشور بود؟ آیا در این میان نمی تواند هیچ اشتباهی از هیچ یک از آنان سرزده باشد؟ به نظر می رسد نه مصداق را باید تمثیل   فرشته   دانست و نه کاشانی را می توان با چوب تهمت راند. چه این که هیچ یک از این دو سیاستمدار بدون اشتباه نبودند. اما ماجرای مواجهه مصدق و کاشانی از کجا آغاز شد؟

محمد مصدق

روایت قدیمی کودتا

روایت رسمی از کودتای 28 مرداد که همواره توسط مورخان تکرار شده است اینچنین است. شاه دل خوشی از مصدق نداشت و سعی داشت او را از نخست وزیری عزل کند اما مخالفت او باعث شد 25 مرداد کودتایی شکل بگیرد که شکست خورد. اما این ماجرا از تب و تاب نیفتاد و در همان روزها تظاهرات گسترده ای به حمایت از دولت مصدق برپا شد. اما مصدق دستور منع تظاهرات در حمایت از دولتش را صادر کرد و تکلیف کرد که مردم به خانه های خود برگردند.

در حالی که کودتاچیان درصدد اجرای برنامه دیگری برای پیروزی بودند، کاشانی طی نامه ای به مصدق او را از شرایط جدیدی که کودتاچیان تدارک دیده بودند مطلع کرد و از او خواست که با همکاری با او تصمیمات لازم برای جلوگیری از کودتا را تدارک ببیند. اما مصدق در پاسخ به نامه کاشانی نوشت: «مرقومه حضرت آقا توسط آقای حسن سالمی زیارت شد، اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم. والسلام. دکتر محمد مصدق.»

البته در این میان نزدیکان مصدق بسیار کوشیدند که در صحت نامه تردید ایجاد کنند تا به نحوی بار مسئولیت اهمال در مقابله با کودتا و رها کردن امور را از دوش مصدق و همکارانش بکاهند. با این حال اصرار دوستان مصدق در مقصر جلوه دادن دیگران از جمله کاشانی یا حزب توده، از بار مسئولیت اهمال دولت در برابر کودتا نمی کاهد. روشن است که با پاسخی که مصدق به کاشانی داده بود، او را از دخالت در حوادث آینده منع کرد و حتی اعلام حمایت وی را نیز لازم نشمرد. همه اینها باعث شد کودتا با شکست طرح اولیه که همراه با استفاده از ارتش بود، به مرحله دوم کودتا در بیست و هشتم مرداد ماه کشانده شود و کار تمام شود.

روایت جدید از کودتا

اما چند ماه پیش وزارت امور خارجه آمریکا برای نخستین بار کتاب اسناد مرتبط با کودتای 28 مرداد را که به سرنگونی دولت محمد مصدق منجر شد، منتشر کرد. انتشار این اسناد باعث شد تا تاریخ نگاری رسمی کودتای 28 مرداد با چالش مواجه شود. این اسناد به وقایع سال های 51 تا 54 میلادی می پردازد و حوادث قبل از کودتا، عملیات سرنگون کردن مصدق و نیز وقایع پس از آن را دربر می گیرد. در جنجالی ترین سند این مجموعه سازمان سیا به کاشانی و نیروهای مذهبی اتهام مخالفت با مصدق و طرفداری از موضع رژیم شاه را زده است.

البته این روایت اگرچه جدید است، اما همواره از سوی روشنفکران تقویت شده است و کاشانی را در مظان اتهام قرار داده است. ولی برخی ها تلاش کردند اسناد را خدشه دار جلوه دهند و با انتشار دوباره نامه کاشانی به مصدق مدعی شدند که نه تنها آیت الله کاشانی در کودتا دست نداشته بلکه تلاش کرده مصدق را از وقوع آن مطلع کند. در این میان فرزند آیت الله کاشانی هم به انتشار این نامه واکنش نشان داد و در یادداشتی به انتشار اظهارنظرهای شخصیت های مختلف پرداخت و تاکید کرد اسناد داخلی، اسناد وزارت امور خارج آمریکا را رد می کند.

فرزند کاشانی بعد از انتشار یک فیلم کوتاه از سازمان سیا که در آن از ورود پدرش به همراه زاهدی و نمایندگان آمریکا و انگلیس به ویرانه های خانه دکتر مصدق یک ساعت بعد از پیروزی کودتا تصویربرداری شده بود هم آن را مونتاژ خواند و نوشت: این فیلم یک مونتاژ متقلبانه است. انگیزه این صحنه سازی هم سرپوش نهادن بر واقعیت های تاریخی سال 1332 و ادامه ترور شخصیت آیت الله کاشانی و نمایندگان شجاع مجلس شورای ملی است که در برابر اقدامات ضدمیهنی مصدق و مداخله انگلستان در امور داخلی ایران ایستادگی کردند.

سید ابوالقاسم کاشانی